دوره قاجار و جامعه‌ای مردسالار/ شناختن روابط اجتماعی و فرهنگی زنان در روزگار ناصری

نگاهی به کتاب «سفرنامه همسر عمادالملک به مکه» کتاب «سفرنامه همسر عمادالملک به مکه» نشان می‌دهد که در دوره قاجار با جامعه‌ای مردسالار مواجه هستیم و زنان در این جامعه از اهمیت و منزلتی برخوردار نیستند. مردان این جامعه حرف اول و آخر را در روابط اجتماعی میان زن و مرد می‌زدند و جالب اینجاست که این مساله برای زنان امری عادی است. خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نادر پروانه؛ پژوهشگر تاریخ: کتاب «سفرنامه همسر عمادالملک به مکه» با عنوان فرعی «روزنامه‌ سفر خیریت اثر سرکار نوابه علیه عالیه حاجیه شاهزاده خانم به مکه مکرمه» تصویرگر شاهزاده خانم قاجاری است که سفر خود را از چهارشنبه بیست و یکم شعبان‌المعظم سال 1303ق شروع می‌کند و در یازدهم ذیحجه سال 1304 ق به طبس برمی‌گردد. این کتاب حاشیه‌هایی دارد که سیزده سال بعد از سفر، از سوی ابوالقاسم عمادالممالک فرزند عمادالملک، نوشته شده است. این سفرنامه متعلق به دهه پایانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار است و نویسنده آن پرورش یافته اواخر دوره محمدشاه اوایل دوره ناصری است. 

همسر عمادالملک اگرچه از خطرات راه آگاه است، نه تنها به این مسافرت می‌رود بلکه به عنوان سرپرست کاروان چند زن دیگر از جمله مادر، حاجیه‌آقا، بی بی فاطمه، دولت و فیروزه را نیز به همراه خود می‌برد. این زن علاوه بر این که یک شاهزاده قاجاری و آشنا به وضعیت خطرناک راه-ها، دزدی و راهزنی وغیره است، به گفته خودش سه سال نامزد ناصرالدین شاه بوده و هجده سال در دستگاه حکومت عمادالملک بوده است. همه این موارد برای آگاهی از شرایط سخت مسافرت کافی بود. عمادالملک نیز همین مسائل را به او می‌گوید. در چنین اوضاعی او سفر خود را از حاشیه کویر شروع و با گذر از مناطق کوهستانی غرب ایران به عتبات عالیات می‌رود و از آنجا نیز با کشتی عازم مکه می‌شود. بررسی کلی مسیر، نشان از سختی چنین مسافرتی برای یک خانم است. او نه تنها به این مسافرت می‌رود بلکه گزارشی دقیق از وقایع روزانه مسافرت خود می‌انگارد که در ایران آن دوره در میان زنان رایج نبود. 

دختر مبارک میرزا از سویی به فتحعلی شاه قاجار می‌رسد و از سویی دیگر از نوادگان نادر شاه افشار. شاید اینکه او از نوادگان نادرشاه بود و درواقع نسب به افشاریه هم می‌رساند در ازدواجش با عمادالملک بی‌تاثیر نبود؛ چراکه خراسان تختگاه افشاری بود و در آن دوره بسیاری از نوادگان دیگر نادرشاه در خراسان ساکن بودند. اطلاعات دقیقی از این شاهزاده خانم قاجاری در دست است؛ اما با توجه به آنچه پیشتر گفته شد، اسم او مشخص نیست. او در سن پانزده سالگی نامزد ناصرالدین شاه بود و این نامزدی نزدیک به سه سال طول کشید و در سن هجده سالگی به عقد زوجیت عمادالملک می‌رسد. هجده سال در دستگاه عمادالملک بود که سفر خود را در سال 1303ق آغاز می‌کند و درواقع متولد سال 1267ق است. او در سال 1317ق زنده بوده؛ چرا که نسخه حاضر از سفرنامه را یک بار دیگر در این سال بازنویسی می‌کند و به گفته خودش از سال 1304ق که از نجف اشرف به سمت ایران حرکت می‌کند تا  این زمان که «دوباره این مرحله را می‌نویسم هرگز بی‌پول نشدم که قریب سیزده سال گذشته» است.

آنچه از منابع و نیز این سفرنامه می‌توان فهمید این است که چند همسری، همسر دوم یا سوم کسی شدن، زن صیغه‌ای بودن و بسیاری دیگر از مسائل به صورت امری عادی تلقی می‌شده است. مبارک میرزا در غیاب همسرش، زن دیگری اختیار می‌کند. هنگامی که شاهزاده خانم به همراه مادرش به قم وارد می‌شوند، هیچ نشانه‌ای از نارضایتی مادرش وجود ندارد. او خودش بچه-دار نمی‌شد؛ اما می‌دانیم عمادالملک از زن یا زنان دیگرش چندین بچه دارد. همسر عمادالملک در انارک به توصیف «دخترهای خوشکل» می‌پردازد و حسرت می‌خورد که «جای خان خالی است».