ریزگردها ؛ برآیند یک دهه خشکسالی

خشکسالی‌های دهه ۸۰، کشاورزی سنتی، چرای بیش از حد دام و عدم استفاده از سیلاب‌ها باعث افزایش خشکسالی‌ها و بروز ریزگردهایی شده‌ که از سوی محققان کشور خط سیر این ریزگردها از غرب به شرق گزارش شده است؛ این امر موجب شده تمام شهرهای کشور دستخوش این پدیده شوند و علاوه بر کاهش کیفیت هوا، موجب اختلالاتی در شبکه برق‌رسانی برخی از شهرهای جنوبی شده است.
پژوهشگران کشور بر اساس نتایج مطالعات انجام شده با تاکید بر اینکه خشکسالی اخیر کشور ناشی از خشکسالی دوره‌ای نیست، اعلام کردند: خشکسالی بیشتر موجب افزایش طوفان‌های گردوغبار خواهد شد که لازم است از طریق راهکارهایی چون مالچ‌پاشی و روش‌های زیستی بر این مهم فائق آمد.به گزارش ایسنا،طبق تعریف سازمان جهانی هواشناسی طوفان گرد و غبار عبارت است از بادی که مخصوص نواحی خشک و نیمه خشک بوده و بر اثر وزش آن ابر متراکمی از گرد و غبار در فضا ایجاد می‌شود. تراکم این ابر غبار آلود آن چنان زیاد است که جلوی دید را کاملا گرفته و ارتفاع آن گاه تا ۳ هزار متر می‌رسد.
بر اساس اعلام محققان کشور در حال حاضر ۱۳۰ هزار کیلومتر مربع اراضی با پتانسیل منشا گرد و غبار شناسایی شده است؛ ضمن آنکه تالاب‌های خشک‌شده و اراضی کشاورزی که به دلیل کم آبی با سوء مدیریت رها شده‌اند، اکنون به کانون‌های گرد و غبار در کشور تبدیل شده‌اند.
این امر موجب شده تا طوفان‌های گرد و غبار که در گذشته تنها بخشی از کشور را دربر گرفته بود، امروزه کل کشور متاثر از این پدیده باشد؛ به گونه‌ای که به گفته محققان کشور به دلیل تقویت بادهای جنوبی و جنوب شرقی این پدیده امروزه تشدید شده است. این در حالی است که در نخستین روزهای تابستان سال ۸۸زمانی که ریزگرد تهران را به زیر پرده‌ای از گرد و غبار فرو برد، به مساله جدی تبدیل شد؛‌ چراکه در این روز خورشید از آسمان شهرهای تهران و اهواز و بسیاری از شهرهای مرکزی، جنوبی و غربی ایران از پس لایه ضخیمی از ریزدانه‌های کم فروغ دیده ‌شد و در غروب، ته رنگ آبی آسمان به سیاهی زد.
این ریزگردها معمولا سفر کوتاهی دارند، ولی این بار از کوه‌های مرتفع زاگرس و رشته کوه‌های سر به فلک کشیده البرز عبور کردند و راه خود را به سمت کرانه‌های دریای خزر در پیش گرفتند.
خشکسالی‌های دهه ۸۰، کشاورزی سنتی، چرای بیش از حد دام، عدم استفاده از سیلاب‌ها، عدم دریافت حقابه‌ها و همه و همه دست به دست هم دادند تا مراتع و زمین‌های زراعی به بیابان‌ تبدیل شوند که با کمترین بادی، ریزدانه‌ها در هوا معلق شوند.بنا بر آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان هواشناسی کشور، میانگین روزهای غبارآلود در طی ۵۰ سال گذشته در شهرهای اهواز، آبادان، بوشهر و کرمانشاه به ترتیب ۶۸، ۷۶، ۷۵ و ۲۷ روز در سال بوده است. همچنین بنابر داده‌های یک تحقیق علمی، در سال ۱۳۶۷ تعداد روزهای گرد و غباری در شهرهای زابل، آبادان، دزفول، بندرعباس و یزد معادل ۸۱، ۴۳، ۴۰، ۲۳ و ۲۴ روز گزارش شده است.هنگام بروز این پدیده‌ها در ایران، گاهی تا میزان ۹۳۶۰ میکروگرم در مترمکعب، غلظت ذرات در هوا افزایش یافته است. به علاوه، آمارهای اخیر نشان می‌دهد دوام ریزگردها در هوای استان خوزستان با مساحتی حدود ۶۴ هزار کیلومتر مربع، در برخی موارد به ۱۴۴ ساعت (۶ شبانه‌روز) بالغ شده و میزان وقوع این گونه طوفان‌های گرد و غبار در این استان هم گاهی تا ۱۰۲ بار در سال بوده است.
پروفسور پرویز کردوانی پدر علم کویرشناسی ایران با تاکید بر اینکه در گذشته ایران با ریزگردها آشنا نبود، می گوید: در ایران بیشتر با طوفان‌های شن و ماسه آشنایی داشتیم و ریزگردهایی که در اهواز وجود داشت، منشا خارجی داشت؛ ولی حالا به اندازه‌ای‌ با پدیده ریزگرد مواجه هستیم که به طوفان‌های شن و ماسه هم ریزگرد گفته می‌شود.
وی کانون‌های خارجی ریزگرد را غرب عراق، شرق اردن، سوریه، ‌عربستان و صحرای آفریقا (بخشی که متعلق به مصر است) دانسته و ادامه می دهد: قطر ریزگردهای وارد شده از این کانون‌ها به ایران کمتر از یک هزارم میلی‌متر است و می‌‎ تواند هزاران کیلومتر از سطح بلند شود.
کردوانی با بیان این‌که ریزگردها از نظر خطر به دو دسته آلی و کانی تقسیم می‌شوند، اظهار می دارد: منشا ریزگردهای ناشی از کانی‌ها حاوی ماسه و «کوارتز» هستند و در صورتی که کوارتز آسیاب شود، وارد ریه خواهد شد و آسیب‌های جدی به انسان وارد می‌کند.
وی کاهش دید رانندگان و اختلال در پرواز هواپیماها را از دیگر خسارات وجود ریزگردها می داند و اضافه می کند:در صورتی که ریزگردها با افزایش رطوبت همراه ‌شوند، موجب قطع آب و برق در شهرهایی چون خوزستان خواهند شد؛ ضمن آنکه محصولات کشاورزی برای انجام فتوسنتز نیاز به نور خورشید دارند که این ریزگردها عاملی برای اختلال در این زمینه خواهد بود؛ ضمن آنکه ریزگردها موجب گم شدن زنبورهای عسل و کاهش میزان تولید عسل می‌شوند.
نامبرده ترکیه را یکی از کانون‌های ریزگرد ایران نام برده و خاطرنشان می کند: با سدسازی‌هایی که از سوی ترکیه بر روی آب‌های ورودی به رودهای دجله و فرات انجام شده ، ورودی آب به این دو رودخانه کاهش یافته است؛ ضمن آنکه تالاب‌ها و باتلاق‌های در مسیر این دو رود هم خشک شده‌اند.وی همچنین جنگ و درگیری‌ها را از دیگر عوامل خشک شدن تالاب‌ها در عراق و ترکیه دانسته و می گوید: معمولا ریزگردهایی که از خارج به ایران وارد می‌شوند، به بیش از ۲۰ استان کشور نفوذ کرده‌اند؛ به گونه‌ای که استان‎های ایلام، کرمانشاه، آذربایجان شرقی و غربی، تهران و سمنان شاهد پدیده ریزگرد هستند.
پدر علم کویرشناسی ایران ریزگردهای داخلی را ناشی از زمین‌های کشاورزی می داند که به دلیل کمبود آب رها شده‌اند و می افزاید: زمین کشاورزی تا زمانی که کشت و کار در آن انجام می‌شود، ریزگرد تولید نمی‌کند و در صورتی که خشک شود تا ۶-۵ سال ریزگرد ندارد؛ چرا که ریشه گیاهان مانده در زمینه «هوموس» (یک نوع مواد آلی کربن‌دار تیره‌رنگ خاک) تولید می‌کند و این ماده موجب چسبندگی خاک خواهد شد.
وی تاکید می کند: زمانی که هوموس از بین می‌رود، ریزگردهایی ایجاد می‌کند که موجب بروز سرطان می‌شود؛ زیرا دو کود مهم «ازته» و «فسفاته» به زمین‌ها داده می‌شود. کود ازت به سرعت جذب زمین خواهد شد، ولی کود فسفات جذب نمی‌شوند و سرطان‌زا است.
کردوانی احداث چاه‌های نفت و خشک شدن تالاب‌ها ، باتلاق‌ها و دریاچه‌هایی چون طشک و بختگان را از دیگر عوامل ایجاد ریزگردهای داخلی ذکر کرده و ادامه می دهد: یکی از روش‌های مقابله با طوفان‌های شن و ماسه و بیابان‌زایی از طریق جنگلکاری عنوان شده است. در سال ۱۳۴۰ با جنگلکاری، شن و ماسه تثبیت می‌شدند.
وی با بیان اینکه این روش در منطقه «حارص‌آباد» سبزوار و «ابوزیدآباد» کاشان اجرایی شد، می گوید: تثبیت شن و ماسه باید در دشت‌هایی صورت گیرد که به دلیل نبود پوشش گیاهی، گرد و خاک تولید می‌شود؛ ولی در مناطقی مانند مسیر اردکان به طرف انارک و جندق که پوشش گیاهی ندارد، ولی به دلیل ریگزار بودن زمین با شدیدترین بادها ریزگرد تولید می‌کند، نیازی به جنگلکاری ندارد چون طبیعت، پوشش سنگی بیابانی در سطح زمین ایجاد کرده است.
پدر علم کویرشناسی ایران با اشاره به روش‌های جلوگیری از توفان‌های ریزگرد با اشاره به روش‌های تثبیت شن و ماسه، می گوید: پیشنهاد من پاشش مالچ شنی- ماسه‌ای است. به این ترتیب که در تانکرها مخلوطی از آب (۵۰ درصد)، رس (۳۵ درصد ) و ماسه (۱۵ درصد) ترکیب و بتن شنی ماسه‌ای تولید و در کانون‌های شن و ماسه پاشیده شود.
وی یادآور می شود: براساس اعلام سازمان ملل برای تثبیت ریزگرد باید ماده اولیه آن در محل وجود داشته باشد، ارزان باشد، فاقد آلودگی‌های زیست‌محیطی و یک بار برای همیشه باشد.
کردوانی مالچ‌های زیستی را خیانتی به محیط زیست می داندو می گوید: چند طرح زیستی در زمینه تولید مالچ‌های زیستی پلیمری از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان اجرایی شده که برخی از آنها به مدت ۶ ماه دوام دارند و از سوی دیگر این مالچ‌ها حاوی کلروکلسیم است که این ماده رطوبت هوا را می‌گیرد، از این رو منجر به خشک شدن گیاه می‌شود؛ ضمن آنکه عمر مفید آن تا زمانی است که باران نبارد.
وی مالچ‌های نفتی را دارای معایب متعددی می داند و اظهار می دارد: پاشش مالچ نفتی خیانت به محیط زیست است . زیرا برای تولید مالچ ابتدا نفت باید به قیر تبدیل شود که در این صورت نیاز به احداث کارخانه داریم. قیر سفت است که برای شل کردن آن در کارخانه از طریق ترکیب ۵۰ درصد آب، ۴۸ درصد قیر و ۲ درصد ماده ممزوج کننده این مشکل رفع می‌شود و همچنین نیاز به ماشین‌های مخصوص برای مالچ پاشی است. بعد از پاشش هم به نظر می‌رسد که سراسر منطقه سوخته است و در عین حال انتشار بوی نفت سوخته برای سلامت مضر است. همچنین باید گفت ضریب حرارتی را افزایش می‌دهد که باعث از بین رفتن حشرات و گیاهانی نظیر «دم گاوی» منطقه می‌شود.
به گفته این محقق ، مالچ های نفتی حاوی فلزات سنگین مانند سرب هم است و در صورتی که یکسان پاشیده نشود، در مناطق دارای تپه‌های ماسه‌ای موجب سیلاب می‌شود و این اتفاقی است که در آران و بیدگل رخ داده بود. بعد از پاشش هم نباید بر روی آن راه رفت و پس از ۳ سال اثر آن از بین می‌رود.
وی با بیان اینکه ریگ می‌تواند یک بار برای همیشه قادر به تثبیت سن و ماسه ‌شود، اظهار می دارد: ریگ دارای دانه‌های درشت به اندازه بادام است و در طبیعت به وفور یافت می‌شود و برای تولید آن نیاز به احداث کارخانه نداریم.
پدر علم کویرشناسی ایران با اشاره به برخی از ادعاها در خصوص گران بودن روش ریگ پاشی برای مهار شن و ماسه،‌ تاکید می کند: حتی اگر این روش ۴ برابر نسبت به سایر روش‌ها گران‌تر باشد، اقتصادی است؛ چون علاوه بر آنکه مسایل زیست محیطی را ندارد، یک بار برای همیشه است.
دکتر غلامرضا نوری رئیس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان در ریزگردها را یک پدیده جهانی توصیف کرده و می گوید: ریزگردها در غرب کشور رخ می‌دهند، ولی در شرق کشور ریزگرد همراه با طوفان شن است که شامل استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان می‌شود.وی با بیان اینکه ریزگردهای شرق و غرب کشور از لحاظ جنس، ماهیت و محل برداشت با یکدیگر متفاوت هستند، اظهار می دارد: در شرق کشور به‌ویژه در استان سیستان و بلوچستان معضلاتی وجود دارد که با یک پدیده اقلیمی ثابت به نام بادهای ۱۲۰روزه همراه بوده و هست.
(روزنامه اطلاعات /شنبه ۱۸ آذر ۱۳۹۶) ادامه دارد