توسعه گیاهان دارویی نیازمند تحقیقات کاربردی

رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر و ترکیب‌های طبیعی در صنایع مختلف و به دنبال آن توجه مردم و مسؤولان به استفاده از این گیاهان، تحقیقات پایه‌ای و کاربردی وسیع را در این زمینه ضروری کرده است.

به گزارش خبرگزاری فارس از نایین، ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است که بر اساس نظر گیاه شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران در حدود ۸۰۰۰ گونه است.

گیاهان دارویی در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره‌برداری صحیح می‌تواند نقش مهمی در افزایش سلامت جامعه، اشتغال‌زایی و صادرات غیرنفتی داشته باشد.

 

رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر و ترکیب‌های طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی_بهداشتی و غذایی و به دنبال آن توجه مردم، مسؤولان و صنایع داخلی به استفاده از این گیاهان، تحقیقات پایه‌ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه ضروری کرده است.

حفظ تنوع ژنتیکی، توجه به مزیت نسبی گیاهان بومی و انحصاری کشور، توجه به بحران کم آبی در توسعه کشت گیاهان دارویی و توسعه کشت دیم، توجه به لزوم فرآوری برای بالا بردن ارزش افزوده، جلوگیری از صادرات مواد خام گیاهی، بهینه‌سازی سیستم‌های صنعت و افزایش کیفیت محصولات تولیدی از مهمترین مزایای تحقیقات و اجرای طرح‌های مناسب در حوزه گیاهان دارویی است.

 

گیاهان دارویی رایج‌ترین گونه‌های گیاهی در ایران هستند

ولی الله مظفریان گیاه‌شناس و عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در نایین، اظهار کرد: رایج‌ترین گونه‌های گیاهی در ایران، گیاهانی هستند که مصرف دارویی شناخته شده‌ای دارند که تعداد آن‌ها نسبتاً زیاد است ولی اگر به عطاری‌ها و به بازار مصرف گیاهان دارویی مراجعه کنیم بیش از ۴۰۰ گونه گیاه را پیدا نمی‌کنیم.

وی با اشاره به اینکه در ایران نزدیک به ۲۵۰۰ گونه گیاهان دارویی و معطر داریم، گفت: در کتاب شناخت گیاهان دارویی و معطر ۸۹۰ گونه گیاه دارویی را معرفی کرده‌ام که در ایران وجود دارد و علاوه بر آن حدود ۲۰ گونه هم گیاهانی هستند که در طب سنتی قدیم در ایران شناخته شده بوده و امروز هم گاهی مردم از آن استفاده می‌کنند و همچنین ادویه‌جاتی مثل زنجبیل، هل، میخک و دارچین جز گونه‌هایی است که در ایران کشت نمی‌شوند ولی از گذشته‌های دور در فرهنگ گیاهان دارویی ما بوده است.

مظفریان تصریح کرد: در طب محلی مردم ایران بعضی از گیاهان هستند که انحصاری بوده و مورد استفاده مردم قرار گرفته است مثلا مردم جنوب فارس گیاه آشیل یا سرزردو را به عنوان یک بومادران مصرف می‌کنند و یا در استان هرمزگان گیاه مورخوش یا مزدایی را دارند که مختص این استان است و در جای دیگری از ایران وجود ندارد.

 

این گیاه‌شناس ادامه داد: با این حال ما هیچ گیاه دارویی شناخته شده‌ و مستند شده نداریم که انحصاری ایران باشد یعنی میزان مواد موثره، ترکیبات و نوع کاربرد گیاه باید شناخته شده و مستند باشد که چنین اتفاقی برای این گونه‌های خاص نیفتاده است ولی ممکن است که اسانس آن‌ها خارج شده باشد و در استفاده از اسانس‌ها بتوانیم مطلب علمی پیدا کنیم.

وی با بیان اینکه واقعیت داروهای گیاهی با آنچه که امروز در جامعه می‌بینیم کاملا متفاوت است، خاطرنشان کرد: امروزه اسانس گیاهان دارویی به عنوان دمنوش در منازل، قهوه خانه‌ها و رستوران‌های سنتی استفاده می‌شود که جنبه تفننی داشته و بحث معالجه در میان نیست که با طب گیاهان دارویی بسیار تفاوت دارد.

مظفریان با اشاره به اینکه صادرات هر نوع گیاه دارویی و کشاورزی برابر با صادرات آب و خاک مملکت است و باید ممنوع باشد، بیان کرد: اگر قرار است شاهد صادرات گیاهان دارویی باشیم باید بتوانیم آن‌ها را بر اساس یک استاندار بین‌المللی بسته بندی کرده و افزونه و اسانس آن‌ها را صادر کنیم تا با ایجاد یک ارزش افزوده، کارگر و کشاورز ایرانی بهره‌ کافی ببرند وگرنه صادرات به صورت خام گناه بزرگی است.

 

عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در خصوص توسعه کشت گیاهان دارویی گفت: کشت و کار گیاهان دارویی باید قابل رقابت با محصولات کشاورزی و متناسب با شرایط جغرافیایی محل مورد نظر باشد و همچنین باید کشاورز با سطح کشت و میزان برداشت مشخص اقدام کند یعنی در واقع توسعه گیاهان دارویی نیاز به شناخت زمین و محصول دارد.

وی افزود: وقتی می‌توانیم کشاورز را به کاشت گیاهان دارویی تشویق کنیم که بتوانیم به او بگوییم که در چه هکتار زمین با چه مقدار کشت می‌تواند چه میزان برداشت داشته باشد و چگونه می‌تواند همان لحظه آن را به فروش برساند وگرنه شروع کشت گیاهان دارویی با عدم شناخت و آموزش کافی منجر به ضرر و زیان به کشاورز خواهد شد.

 

گسترش عرصه گونه‌های گیاهی نایین نیازمند توجه ویژه مسؤولان است

شهرستان نایین به دلیل داشتن وضعیت اقلیمی متنوع از مناطق کوهستانی گرفته تا عرصه‌های بیابانی، تنوع بسیار خوبی از انواع گونه‌های گیاهان دارویی، صنعتی و خوراکی دارد.

تاکنون ۳۵ گونه گیاهی دارویی در این منطقه شناسایی شده است که آویشن، تَنگَرز، آنغوزه، ریواس، کاکوتی، قیچ، بادام کوهی، بَنه، دِرمَنِه، پسته وحشی، بومادران، بالنگو، زیره سیاه، گَوَن، کَلغوره، شکر تیغال و خارمریم اهم گونه‌های بومی است که مردم نایین با آن‌ها در ارتباط هستند.

این گونه‌ها بیشتر در مناطق خوش آب و هوا و کوهستانی مانند کوه پرویز، کوه بنوید، کدنوئیه، پاکوه، سهیل و سپرو قرار دارند که منطقه خیلی خوب و عالی از نظر غنای گونه‌های گیاهی و دارویی مراتع محدوده انارک است.

 

شهرستان نایین زیستگاه وسیع و پربار گیاهان دارویی است

احسان امامی میبدی رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان نایین در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در نایین، اظهار کرد: محدوده حوزه استحفاظی شهرستان نایین در عرصه منابع طبیعی ۲ میلیون و ۲۵۹ هزار هکتار یعنی حدود یک پنجم استان اصفهان است که از گردنه ملااحمد و منطقه رسول آباد و یکه باغی در غرب تا چوپانان و زالوبند در شرق و از کویر سیاه کوه در جنوب تا کوه بزرگی و کویر سمنان در شمال این شهرستان را شامل می‌شود.

وی با اشاره به اینکه شهرستان نایین زیستگاه وسیع و پربار گیاهان دارویی است، افزود: از نظر فراوانی، گیاهان آویشن، آنغوزه و ریواس در نایین، گیاهان قیچ، زیره، آنغوزه و ریواس در انارک و گونه کتیرا در منطقه کوهستانی بیش از هر گیاه دیگری رویش دارند.

 

امامی با بیان اینکه امسال بخاطر بارندگی‌های صورت گرفته، رشد گونه‌های گیاهی و دارویی در منطقه افزایش یافته است، گفت: برای این گونه‌ها نمی‌توان اعداد و ارقامی مشخص کرد چرا که هم خودرو هستند و هم برداشت مردمی صورت می‌گیرد که قابل اندازه‌گیری نیست و تنها برای مناطقی که مجوز بهره‌برداری صادر می‌شود میزان توناژ برداشت مشخص می‌گردد.

رئیس منابع طبیعی نایین تصریح کرد: آخرین برداشت با مجوز در انارک برای یکی از دامداران مراتع با طرح بهره‌برداری آنغوزه صادر شده است که امسال نیز اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اجازه برداشت برای طرح مذکور را داده است.

وی ادامه داد: امسال بارندگی نسبت به سال گذشته ۴۵ درصد بیشتر بوده است اما طبق آخرین آمار هواشناسی نسبت به میانگین بارش بلند مدت، نزدیک به ۲۵ درصد کاهش داشته‌ایم که همچنان وضعیت منطقه مطلوب نیست و در خشکسالی قرار دارد.

 

امامی تصریح کرد: از نظر کیفیت گیاهان دارویی، یکی از بهترین آنغوزه‌های کشور در نایین وجود دارد که شیرین بوده و شیره و بذر آن بسیار قیمتی است و مورد توجه بازار سیاه قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه ایران درمنه‌زاری بزرگ خصوصاً در مناطق کویری و بیابانی است، گفت: درمنه این منطقه کیفیت خوبی دارد و علاوه بر حفاظت از آب و خاک، برای خوراک دام و به عنوان گونه صنعتی در عطرسازی نیز استفاده می‌شود.

امامی آویشن، ریواس، گَوَن یا همان کتیرا، کاکوتی، قدومه و خاکشیر را از دیگر گیاهان با کیفیت بالا و بسیار کاربردی شهرستان نایین عنوان کرد.

 

مردم نایین دوستدار طبیعت هستند 

یکی از موضوعات مهم در عرصه منابع طبیعی، حفاظت و مراقبت از گونه‌های گیاهی و دارویی در برابر عوامل طبیعی و غیرطبیعی است با توجه به اینکه این روزها در نایین فصل برداشت آنغوزه، ریواس و آویشن بوده نظارت و جلوگیری از برداشت بی‌رویه این گونه‌های گیاهی اهمیت بیشتری دارد.

امامی با بیان اینکه برداشت زود هنگام و نادرست به گیاه آسیب می‌زند، گفت: اگر گونه‌ گیاهی از ریشه کنده شود از بین می‌رود اما بهره‌برداری صحیح از ساقه و برگ موردی ندارد که اگر مردم رعایت کنند و در حد مصرف خانواده برداشت کنند، مشکلی پیش نمی‌آید.

رئیس منابع طبیعی نایین ادامه داد: تنها گیاهان آنغوزه و کتیرا با تیغ زدن در ناحیه ساقه و ریشه برداشت می‌شوند و هرگونه برداشت شیره این گیاهان نیاز به مجوز قانونی دارد که تا الان مجوز برداشت آن‌ها صادر نشده و بهره‌برداری غیرمجاز نیز مشاهده نکرده‌ایم.

 

وی با اشاره به اینکه هر نوع بهره‌برداری از گونه‌های جنگلی و مرتعی اعم از ساقه، ریشه، برگ و بذر بدون مجوز، حکم کالای قاچاق را دارد و جرم محسوب می‌شود، گفت: سعی کرده‌ایم درصورت مشاهده برداشت مردم برای مصرف خانگی، سخت گیری نکنیم و مردم شهرستان هم بیشتر درخواست کاشت بذر را داشته‌اند اما با این حال از مردم می‌خواهیم در هنگام برداشت، سود لحظه‌ای را در نظر نگیرند و به فکر آینده و تکثیر گیاه نیز باشند.

امامی با اشاره به اینکه بدنه کارشناسی و حفاظت منابع طبیعی نایین نسبت به سال‌های گذشته ضعیف شده است، بیان کرد: همیاران طبیعیت، دامداران، اهالی روستا، دهیاران و قرقبانان همگی یگان حفاظت از منابع طبیعی را در مراقبت از طبیعت همراهی می‌کنند ولی همچنان با کمبود نیروی ادارای و حفاظتی مواجه هستیم.

وی با بیان اینکه مردم این شهر در برخورد با طبیعت بسیار بافرهنگ و مطیع هستند، گفت: آمار تخلفات شهرستان نایین پایین است و نیاز نیست مثل برخی شهرستان‌های دیگر با یگان ویژه برای برخورد با تخلفات برویم و این یک حسن است که اگر تذکری داده شود قبول می‌کنند و تا الان به همراه همیاران طبیعت در پیشگیری از تخلفات موفق بوده‌ایم.

 

گسترش پوشش گیاهی می‌تواند در رشد اقتصادی مردم نایین موثر باشد

عرصه منابع طبیعی کشور علاوه بر حفاظت و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه نیازمند احیا و توسعه است که گسترش پوشش گیاهی مراتع علاوه بر حفظ منابع آب و خاک و مقابله با گرد و غبار و روان‌آب‌ها، می‌تواند در رشد اقتصادی مردم نایین موثر باشد.

علیرضا جعفری کارشناس اداره منابع طبیعی شهرستان نایین در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در نایین، بیان کرد: در راستای برنامه تولید و توسعه منابع جنگلی نایین، سال گذشته این اداره با مشارکت مردم روستای کدنوئیه اقدام به کشت بذر بادام کوهی کرد. 

وی افزود: سطح کاشت این گونه بادام کوهی در مرحله اول با مشارکت جوامع محلی در مناطق کوهستانی بلان و مزیک در سطح ۱۷۱۵ هکتار کاشت گونه بادام کوهی اسکوپاریا و در مرحله دوم هم بصورت واکاری ۴۶۰ هکتار صورت گرفت.

 

جعفری تصریح کرد: مغز بادام کوهی بعد از برداشت شیرین شده و به عنوان آجیل استفاده می‌شود که کاشت این گونه گیاهی علاوه بر احیای مراتع، تغذیه‌ سفره‌های زیر زمینی و تثبیت خاک، باعث نشاط اجتماعی بین اهالی شده است.

کارشناس منابع طبیعی نایین افزود: با توجه به خشک شدن قنات‌های این منطقه، برای مشارکت در نهضت ملی کاشت یک میلیارد درخت علاوه بر دیم‌کاری کاشت گونه بادام کوهی، با مشارکت مردم و شرکت تعاونی کشاورزی و منابع طبیعی مراتع نایین جمع‌آوری بذر گیاهان دارویی برای بهره‌برداری بیشتر و جمع‌آوری بذر گونه‌های بیابانی برای انجام پروژه‌ها در منطقه صورت گرفته است.

وی خاطرنشان کرد: با توجه به خشکسالی و نوسان بارندگی دیگر امکان گسترش محصولاتی همچون جو و گندم که نیاز دائم به آب دارند، نیست اما گیاهان مرتعی مقاوم به کم‌آبی مانند آنغوزه پس از سبز شدن در سال‌هایی که آبیاری نشوند هم زنده می‌مانند.

 

جعفری ادامه داد: ۳۵۰۰ نشای آنغوزه به صورت آزمایشی در نقاط مختلف شهرستان نایین توسط کشاورزان و مرتعداران کشت شد که با ۴ نوبت آبیاری رشد خوبی داشته اما در مناطق بدون رسیدگی نتیجه‌بخش نبوده است همچنین بذرپاشی آنغوزه نیز موفق بوده که در سال چهارم و پنجم پس از کاشت می‌توان آن را برداشت کرد.

کارشناس منابع طبیعی نایین گفت: دوره‌های بهره‌برداری از مراتع گونه‌های صنعتی و گیاهی، آتش‌سوزی در مراتع و آموزش آبخیزداری را در راستای پیشگیری، حفاظت و احیای منابع طبیعی شهرستان نیز برگزار کردیم.

وی تصریح کرد: یکی از پروژه‌های موفق آبخیزداری توسط بخش خصوصی در منطقه طالمسی انارک و مشجری انجام شده است که با آب جمع‌آوری شده گونه‌های دارویی و زراعی کشت شده است.

 

به گزارش سازمان خواربار جهانی سالانه ارزش صادرات گیاهان دارویی در جهان نزدیک به ۴۳ میلیارد دلار است و سهم کشور ما در فرآوری، تولید و تجارت این محصول چشم‌گیر نیست که جهت پیشرفت در این موضوع توجه به منابع طبیعی، حفظ پوشش گیاهی، جلوگیری از چرای بی‌رویه در عرصه‌ها‌ی منابع طبیعی و بهره‌برداری اصولی از گیاهان دارویی و صنعتی ضروری به نظر می‌رسد.

همچنین در بخش کشاورزی توجه خاص به کاشت گیاهان دارویی و تربیت نیروهای متخصص این رشته در سطح ملی، تدوین یک برنامه مدون ملی، عدم ترویج مواد خام، کسب تکنولوژی لازم برای فرآوری گیاهان و بسته‌بندی مناسب و توجه لازم به صادرکنندگان موضوعی در خور توجه است.

با توجه به ظرفیت عظیم شهرستان نایین در زمینه گونه‌های متنوع گیاهان دارویی و صنعتی و همچنین وجود افراد محلی توانمند و با انگیزه در این زمینه، شایسته است که مسؤولان شهرستان توجه به این بخش را در برنامه‌های اصلی خود قرار داده و با حمایت از سرمایه‌گذاران و ایجاد بسترهای لازم، اتفاقات خوبی در زمینه گسترش عرصه گونه‌های گیاهی این منطقه رقم بزنند.

(۰۸:۳۶ ۱۴۰۲-۴-۱)