بررسی سیاستهای اقتصادی در دوران پهلوی اول / صنعتیسازی ناتمام
حکومت رضاشاه از چند راه درصدد تامین هزینههای مورد نیـاز برآمـد. ایـن راهها عبارت بودند از: ۱- درآمدهای حاصل از امتیاز نفت ۲- انحصار منابع درآمدزا و مصادره اموال ۳- اعمال سیاست جدید گمرکی و مالیاتی ۴- اجرای سیاست صنعتیسازی ۵- فـروش خالصـهها (زمینهای دولتی) ۶- اجرای سیاستهای جدید برای توسعه کشاورزی مخصوصا کشـاورزی تجاری. از میان منابع مذکور، درآمدهای حاصل از امتیاز نفت از جایگاه ویـژهای در اجـرای پـروژه تمرکز سیاسی برخوردار بود. این جایگاه ناشی از سهمی بود که درآمد نفتی در تاسیس یکی از ابزارهای سهگانه ایجاد تمرکز سیاسی یعنی ارتش داشت. در زمان رضاشاه تقریبـا کـل درآمـد خرج ارتش و تجهیزات نظامی میشد. نفت اگر چه بهطور متوسط تامینکننـده ۲۰درصد بودجه و تشکیلدهنده ۶۲درصد کل دریافتهای ارزی دولـت بـود، ولی بهدلیل آنکه اولا اداره آن از حوزه اختیار ایران خارج بود و ثانیا متاثر از نوسـانات بـازار جهانی بود، نمیتوانست منبعی ثابت و قابل اطمینان بـرای تامین نیازهـای روزافـزون مـالی حکومت باشد. به همین دلیل کسب درآمد از منابع دیگر ضروری بود. بخشی از این درآمـد از طریق منابعی چون انحصار و مصادره بهدست میآمد. براین اساس در طول دوران حاکمیت رضاشاه منـابع درآمـدزا بـه تـدریج و یکـی پـس از دیگری تحت انحصار حکومت درآمد. این روند از زمان قدرتگیـری رضـاخان بـا انضـمام دو اداره پردرآمد غله و نان و خالصجات به وزارت جنگ (در سال ۱۳۰۰ش) آغاز شد و تا پایان حکومت وی ادامه یافت. طی ایـن مـدت بیسـت و هفـت نـوع انحصـار دولتـی برقـرار شـد.
مهمترین انحصارها عبارت بودند از:
۱- انحصار دولتی قند و چای مصـوب ۹ خـرداد ۱۳۰۴
۲- انحصار دولتی تریاک مصوب ۲۶ تیر۱۳۰۷
۳- انحصار دولتی دخانیات مصوب ۲۹ اسـفند ۱۳۰۸
۴- واگذاری انحصار تجارت خارجی به دولت مصوب ۶ اسـفند ۱۳۰۹ و... عـلاوه بر انحصار مستقیم دولتی که- شکل غالب انحصار منابع اقتصادی بود- در برخی موارد دولت با دریافت حقالسهم، امتیاز انحصاری برخی از منابع درآمـدزا را بـه افـراد حقیقـی و حقـوقی واگذار میکرد. برخـی از ایـن امتیازهـای انحصـاری واگذارشـده عبـارت بودنـد از: ۱- انحصـار استخراج و فروش خاک سرخ جزایر هرمز، قشم، لارک و هنگام به حاجمعینالتجار بوشـهری در ۲۸ حوت(اسفند) ۱۳۰۱، ۲- انحصار استخراج انتیمون انارک و نائین به شرکت مختلط شونمان و شرکای اصفهان در ۲۸ مهر ۱۳۱۱.
(دنیای اقتصاد وزنامه شماره ۴۷۱۹ - ۱۳۹۸/۰۷/۱۰ - شماره خبر: ۳۵۷۸۰۲۰)