ایران، میزبان ۵۴۰ نوع پرنده؛ «زاغ‌ بور» گونه منحصر به فرد کشور

«زاغ‌ بور» از جمله پرندگانی است که تنها در ایران زیست کرده و در هیچ کجای دنیا نه تنها شبیهی ندارد، بلکه پراکندگی جغرافیایی آن هم به ایران اختصاص دارد.

در میان مهره‌داران، پرندگان به سبب برخورداری از قدرت پرواز، صاحب وسیع‌ترین قلمرو یعنی آسمان هستند. آن‌گونه که از نام آن نیز مشخص است پرندگان به دلیل طی مسافت زیاد در آسمان، و جابه‌جایی‌های گسترده، به ندرت یک مکان خاص را برای زندگی انتخاب می‌کنند. به همین دلیل این‌ که بتوان پرنده‌ای را مختص مکان خاص دانست، کار بسیار دشواری است. با این حال ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص در جهان و به همین ترتیب تنوع آب و هوایی، میزبان تعداد زیادی از گونه‌های پرنده است.

کنترل آفات از طریق شکار و کنترل جمعیت حشرات، ارتقا بهداشت عمومی، پراکندگی بذر، گردش چرخه اکوسیستم و تثبیت محیط‌زیست از جمله اثراتی است که پرندگان در حوزه محیط‌زیست دارند و نمی‌توان آن را انکار کرد.
طبق گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست در ایران تاکنون ۵۴۰ گونه پرنده در ۲۲ راسته و ۷۸ خانواده شناسایی و گزارش شده است که این تعداد معادل کل گونه‌های پرنده موجود در قاره اروپا است. که می‌توان گفت این تعداد معادل کل گونه‌های پرنده موجود در قاره اروپا است. بیشترین گونه‌ها را پرندگان متکی به تالاب‌ها تشکیل می‌دهند اما شوربختانه آلودگی و تخریب تالاب‌های ایران در سال‌های اخیر خود عاملی در جهت کاهش تعداد بسیاری از گونه‌های پرندگان ایران شده است. اکنون پرندگانی نظیر «درنای سیبری»، «بالابان»، «اردک سرسفید»، «میش مرغ»، «عقاب طلایی»، «اردک مرمری» و تعدادی دیگر از گونه‌ها در کشور در معرض تهدید و انقراض هستند.

اما آن‌چه که بیش از همه می‌تواند جلب توجه کند وجود یک گونه بسیار زیبا و ارزشمند به نام «زاغ‌ بور» است که از همه کائنات شناخته شده و قابل زیست در جهان هستی، تنها بخش کوچکی از پهنه یک میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومتر مربعی ایران را برای زیست انتخاب کرده و در هیچ کجای دیگر دنیا حتی مشابهی هم ندارد. گزارش پیش‌رو معرفی این پرنده ارزشمند خاص است که بخش کوچکی از مشخصات این جاندار را به همراه ویژگی‌های محیط طبیعی آن معرفی می‌کند.

پرنده‌ای که در هیچ کجای دیگر جهان یافت نمی‌شود

مشهورترین جانداری که شاید بتوان گفت همه ایرانیان با آن آشنا هستند، «یوزپلنگ» ایرانی است. اما باید گفت این پستاندار ارزشمند که به اسم «یوز آسیایی» هم شناخته می‌شود، تا یک یا دو قرن قبل در دشت‌های وسیعی از قاره پهناور آسیا زیست می‌کرده و به دلیل تخریب زیستگاه و از بین رفتن طعمه آن به دشت‌ها و مناطق محدودی از ایران برای زیستن قانع شده. به همین ترتیب «گور ایرانی» یا «گوزن زرد»، «شیر»، «ببر» و «کاراکال» هریک یا در پهنه وسیعتری از ایران زیست می‌کرده‌اند و الان به ایران محدود شده‌اند و یا هم‌خانواده و مشابهی در سایر نقاط دارند.

اما زاغ‌ بور جانداری است که تاکنون هیچ سابقه‌ای از زیست آن در هیچ‌کجای دیگری از جهان به دست نیامده و از همه مهمتر این است که این پرنده با وجود خصلت پروازی سایر پرندگان، در ایران باقی مانده و به جایی دیگر مهاجرت نکرده است.

تاکنون هیچ سابقه‌ای از زیست زاغ بور در جهان به دست نیامده و این پرنده با وجود خصلت پروازی پرندگان، در ایران باقی مانده و به جایی دیگر مهاجرت نکرده است
زاغ بور یا زاغ کویری پرنده‌ای کوچک از راسته گنجشک‌سانان و تیره کلاغ‌ها است که در بیابان‌های فلات مرکزی ایران سکونت دارد. این پرنده که با نام انگلیسی« Pleske’s Ground-Jay» یا «Persian Ground-jay» شناخته می‌شود، تنها حدود ۲۴ سانتیمتر طول دارد.
زاغ بور با نام علمی« Podoces pleskei»، رنگی نخودی دارد تا بتواند در بیابان‌های مرکزی ایران خود را به خوبی از دید شکارچیان پنهان کند. علاوه بر این ویژگی، زاغ‌ بور را با لکه سیاه روی گلو و دور منقار و بال‌های دم و نوک سیاه رنگ شناسایی کرد.

زاغ بور هم تنها در بیابان‌های مرکزی و شرقی ایران و استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و جنوبی، سمنان، اصفهان، یزد، کرمان و فارس مشاهده شده است. چیزی که به دلیل جثه کوچک و رنگ این پرنده که به رنگ خاک این مناطق است، یافتن آن را کار چندان راحتی نخواهد کرد. شاید شبیه‌ترین پرنده به زاغ بور، «هدهد» یا همان «شانه به سر» باشد، البته با این تفاوت که زاغ بور تاج سر ندارد و منقار نسبتا بلندش کمی به پایین خمیده است. رفتار این پرنده هم به میزان زیادی جالب توجه است. زاغ‌بور پرنده‌ای «زمین‌زی» مانند کبک و تیهو است و بیشتر اوقات راه رفتن بر روی زمین را بر پرواز کردن ترجیح می‌دهد. پاهای قوی به زاغ بور اجازه می‌دهد به سرعت بدود و حتی در مواقع خطر نیز از همین طریق از مهلکه فرار کند.

وضعیت بقای زاغ‌ بور

باتوجه به اندمیک بودن زاغ بور، بخش عمده‌ای از اطلاعات پیرامون این جانور تنها با مطالعه و پژوهش‌های لازم در زیستگاه آن‌ می‌تواند بدست بیاید. اما در سال‌های اخیر خبر موثق یا رسمی که حدودا جمعیت زاغ بور را مشخص کند رسانه‌ای نشده ‌است. با این حال می‌توان گفت نگرانی زیادی در مورد بقای این جانور وجود ندارد. البته این موضوع به معنای عدم تهدید این جاندار نیست. عواملی انسانی چون تخریب زیستگاه و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی از جمله دلایل مرگ و میر و کاهش جمعیت این پرنده زمینی به شمار می‌روند.
همچنین از دیگر خطراتی که جان زاغ‌های بور را تهدید می‌کند، شکار شدن آن توسط سایر جانوران (از جمله تخم‌ها) مانند روباه، مار و دام‌هایی است که پوشش گیاهی منطقه را کاهش می‌دهند. خوشبختانه به دلیل زندگی کردن زاغ‌های بور در مناطق غیر مسکونی، شکار شدن‌شان توسط انسآن‌ها کمتر اتفاق می‌افتد.

محل زندگی این پرنده هم مناطقی است که گیاهی به نام «قیچ» در آن رشد و نمو دارد. قیچ درختچه‌ای است همراه با انشعابات چوبی فراوان که در عرصه‌های بیابانی به صورت پراکنده در جوامع گیاهی درمنه دشتی مشاهده می‌شود. رویشگاه‌های اصلی قیچ در ایران هم، جنوب شرقی شاهرود، خراسان، زنجان، دامنه‌های مشرف به کوهستان سفید آب و دشت کویر، ارتفاعات انارک و چوپانان است.

ظرفیت گردشگری زاغ‌ بور

از آن‌جا که این پرنده بیشتر در نواحی دورافتاده کویری و محروم ایران زیست می‌کند، یکی از اقدامات لازم برای توسعه این نواحی، گسترش گردشگری با رویکرد پرنده‌نگری و نشان دادن پرندگانی مانند زاغ‌ بور است و هستند افرادی که حاضرند برای دیدن و شنیدن صدای این پرنده، هزینه‌ قابل توجهی داشته باشند

گردشگری در هر زمینه‌ای می‌تواند موجب جذب سرمایه و ارز باشد. چه از طریق فعالیت‌های تجاری و مسافرتی و تاریخی، و چه از طریق فعالیت‌هایی مانند مشاهده نزدیک و مستقیم حیات‌وحش در طبیعت. این ویژگی در مورد پرنده‌ها هم وجود دارد و به تازگی به عنوان یک فعالیت اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. پرنده‌نگری فعالیتی است بر پایه احترام به طبیعت و لذت بردن از دنیای زیبا و پر راز و رمز پرندگان. این فعالیت بیشتر به گردشگری نزدیک است و از زیر شاخه‌های مهم صنعت گردشگری محسوب می‌شود.
جستجو و پیداکردن گونه‌های آزاد و وحشی پرندگان، لذت از تماشای آنها، در صورت امکان عکس‌برداری از آن‌ها و اضافه کردن نام و سایر مشخصات گونه به فهرست مشاهدات (Life List) هر فرد، چیزی است که این فعالیت در دوران کنونی مشتاقان زیادی را به خود جذب کرده و پرطرفدارترین و پردرآمدترین شاخه اکوتوریسم در دنیا است.

زاغ‌ بور نیز در زمره پرندگانی است که با توجه به اندمیک بودن آن در ایران ظرفیت بالایی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی را دارد. از آن‌جا که این پرنده بیشتر در نواحی دورافتاده کویری و محروم ایران زیست می‌کند، یکی از اقدامات لازم برای توسعه این نواحی، گسترش گردشگری با رویکرد پرنده‌نگری و نشان دادن پرندگان مختلف از جمله زاغ‌ بور است. پرنده نر و ماده هر دو آواز خوان هستند و در فصل زادآوری بر سرشاخه بوته‌های بلند قیچ نشسته و با صدایی بلند آواز زیبایی سر می‌دهند. صحنه‌ای که شاید برای عموم مردم چندان جذاب نباشد، اما هستند افرادی که حاضرند برای دیدن و شنیدن صدای این پرنده، هزینه‌ قابل توجهی داشته باشند و حتی هواخواهانش حاضرند یک میلیون دلار بدهند تا چشمشان به جمال او بیفتد و صدای او را گوش دهند.

(۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ - ۱۳:۰۷)