هرکس یک‌بار مسحورِ افسونِ کویر شود، تا پایان عمر رهایش نخواهد کرد.» این جمله‌ی معروف را دکتر «آلفونس گابریل» ـ جغرافیدان و جهانگرد فقید اتریشی ـ گفته است.
توریسم آنلاین: سرزمین ما پر است از مناطق کویری بی بدیل و الهام بخش؛ کویر مرنجاب، کویر ورزنه، کویر ریگ جن، کویر ابوزید، کویر مصر و بسیاری دیگر که بی اندازه زیبا، آرام، پر رمز و راز و با وقارند. در سفر به کویر از همه چیز خالی می شوید و پس از غرق شدن در آسمان پر ستاره‌اش، چنان عمیق و آرام به خوابید می روید که انگار هیچ گاه نگران چیزی نبوده اید.
هرکس یک‌بار مسحورِ افسونِ کویر شود، تا پایان عمر رهایش نخواهد کرد.» این جمله‌ی معروف را دکتر «آلفونس گابریل» ـ جغرافیدان و جهانگرد فقید اتریشی ـ گفته است.
او سفرهایی به کویرهای ایران داشته و معروف‌ترین سفرنامه‌اش، با عنوان «عبور از صحاری ایران» به چاپ رسیده است. صحرا، کویر، بیابان، بادیه و این دست اسامی، گرچه از لحاظ علمی تفاوت‌هایی با هم دارند و وجوه تمایزشان وابسته به ارتفاع از سطح دریا و مقدار بارش سالانه و نوع پوشش گیاهی و میزان نمک موجود در خاک است، اما برای گردشگران و کویرنوردان تفاوت چندانی ندارند و معمولا وجود تپه‌ماسه‌ای‌های نرم و بلند (یا همان رَمل‌ها)، رودهای شور، دریاچه‌های نمک، گیاهان کویری و پرندگان و جانوران بیابان‌زی، باعث جذب مسافران به نقاط کویری می‌شود. حدود یک‌چهارم مساحت ایران را کویر و بیابان تشکیل می‌دهد و گردشگرانِ کویردوست، معمولا در فصل‌های پاییز و زمستان عازم این مناطق می‌شوند. در ماه‌های سرد سال، گرچه از گرمای سوزان تابستانی کویرها خبری نیست، اما باید مراقب شب‌های سرد کویر بود. در این مطلب، چند منطقه‌ی کویری ایران را که امکان سفر نسبتا راحت به آنها برقرار است، معرفی می‌کنیم. سفر به صحرا و بادیه، لذتی فراموش‌نشدنی دارد و باید حداقل یک بار تجربه‌اش کرد.
کویرحلوان؛ همه زیبایی‌های کویر ایران
طبس دیگر آن کویر بی‌آب و علفی که همگان می‌شناسند نیست، بلکه این روزها با گسترش صنعت گردشگری طرفداران زیادی دارد.
خیلی در هوای سرد و آلوده زمستان کلانشهرها را به عشق کویرگردی در طبس ترک می‌کنند، تورهای زیادی هم در طول فصل‌های سرد به این مناطق کویری می‌روند. تور گردشگری به منطقه طبس و نایبند همراه با پیاده‌روی در دره مرتضی علی و عبور از چشمه‌های آب گرم طبیعی داخل دره، گشت و‌گذار در میان باغ‌های مرکبات و نخلستان‌های آن منطقه سه و نیم روز طول می‌کشد.
کویر حلوان، نامش را از روستای حلوان گرفته است؛ روستایی با خانه های گلی و نخل های بلند. خرمای حلوان، مثل ریگزارش، حرف ندارد. ریگزار حلوان در حاشیه روستای حلوان و در شمال شهرستان طبس استان خراسان جنوبی قرار دارد و در واقع گوشه ای از کویر مرکزی ایران است. این ریگزار از شمال به کویر مرکزی ایران و ارتفاعات «پیر حاجات» طبس، از جنوب به محور ارتباطی شهرستان خور به طبس، از شرق به کوه ها و ارتفاعات «عاشقان» و از غرب به دریاچه نمک خور و کویر مرکزی ایران محدود می‌شود.
پهنه این کویر، پوشیده از ریگزار است و در نواحی شرقی و شمالی در حاشیه ریگزار باتلاق‌های نمکی و رسی کویر مرکزی و دریاچه نمک خور قرار دارند. فاصله شمال به جنوب ریگزار در بیشترین حالت 40 کیلومتر و فاصله شرق به غرب آن در نواحی مرکزی در حدود 14 کیلومتر و در نواحی شمالی 5 کیلومتر است. به دلیل وجود معادن فراوان در این ارتفاعات جاده‌های خاکی مناسبی وجود دارند که دسترسی و بازدید از این منطقه را آسان کرده اند.
«ریگ جن» را فقط از دور تماشا کنید!
ترسناک‌ترین و عجیب‌ترین منطقه ایران در زیر آب‌های خروشان دریا قرار ندارد، بلکه در دل کویر است، جایی در کویر سمنان که بومیان منطقه، به آن «ریگ جن» می‌گویند؛ منطقه‌ای شبیه به «مثلث برمودا» آن هم در خاک ایران!
فرو رفتن در گل و لجن در «ریگ جن»، شاید یکی از خطرناک‌ترین اتفاقاتی باشد که ممکن است گریبانگیر مسافران ناوارد شود و آنها را به کام مرگ بکشاند. سال‌های متمادی، هیچکس جرأت نمی‌کرد به «ریگ جن» سفر کند و راز این کویر اسرار‌آمیز را کشف کند، اما سرانجام چند سال پیش، طلسم «ریگ جن» توسط علی پارسا،کویر‌شناس مقیم آمریکا شکسته شد. ریگ جن که شگفتانگیزترین و ترسناک‌ترین کویر ایران لقب گرفته است، در جنوب سمنان، شرق دریاچه نمک، شمال چوپانان و غرب جندق قرار دارد که به دلیل وسعت زیاد و نداشتن چشمه یا چاه آب، صدها سال و یا بیشتر، متروک بوده است.
مرز مشخصی برای ریگ جن متصور نیست. به صورت اجمالی این منطقه در محدوده جغرافیایی مرکز ایران در قسمت غربی کویر مرکزی یا دشت کویر قرار گرفته است و از شمال به جاده نظامی سمنان به معلمان، ارتفاعات کوه گوگرد، شهرستان گرمسار، از غرب به پارک ملی کویر، ارتفاعات نخجیر، کوه طلحه، شیطان کوه، کوه دم و تنگ ظلمات، از شرق به محور ارتباطی جندق به معلمان و از جنوب به محور انارک به چوپانان و کوه ملاهادی (کوه بزرگی) محدود می گردد. گسترش ریگ جن از شمال غرب به جنوب شرق است و وسعتی در حدود 90،000 کیلومتر مربع دارد.
چشم در چشم با روباه شنی و کاراکال
اگر می‌خواهید بخشی از لوکیشن فیلمبرداری فیلم «خیلی دور، خیلی نزدیک» را از نزدیک ببینید، می‌توانید کویر مصر را برای سفر به یک نقطه کویری انتخاب کنید.
کویر مصر بخشی از کویر مرکزی ایران یا همان دشت کویر است و به لحاظ تقسیمات کشوری روستایی با همین نام از توابع شهرستان خور و بیابانک در استان اصفهان به‌شمار می‌رود. این روستا در ۴۵ کیلومتری شرق جندق و در ۶۰ کیلومتری شمال خور قرار دارد. از تهران حدود 800کیلومتر و از اصفهان حدود 400کیلومتر تا این منطقه راه است. برای رسیدن به منطقه، دو مسیر از تهران وجود دارد؛ اول مسیر تهران – سمنان – دامغان – معلمان – جندق- مصر است که در این مسیر باید از جندق تا مصر را ۴۰ کیلومتر در جاده خاکی برانید. مسیر دوم نیز تهران – قم – کاشان – اردستان – نائین – انارک – چوپانان – چاه‌ملک – فرخی – مصر است که در این مسیر بعد از روستای فرخی و نرسیده به شهر خور در سمت چپ جاده، جاده‌ای فرعی جدا می‌شود که مسافران را به روستاهای فوق هدایت می‌کند. تمام این مسیر آسفالت است به جز فاصله روستای مصر تا روستای پس از آن به نام روستای فرحزاد. پیشنهاد ما برای افراد غیرحرفه‌ای و کسانی که با ماشین‌های غیرشاسی بلند سفر می‌کنند این است که مسیر دوم را انتخاب کنند.
کویر مصر جزو منطقه حفاظت شده و شکار ممنوع دشت کویر مرکزی ایران به حساب می‌آید و گونه‌های گیاهی رایج در دشت کویر مرکزی ایران، گونه‌های رایج و غالب گیاهی جغرافیای کویر مصر است، گیاهان شوره پسندی همچون درمنه، قیچ، انواع گون و… علاوه بر آن در این بیابان برهوت بی‌آب و علف حیات وحش و زندگی پرجنب و جوشی جریان دارد و اگر در فصول گرم سال شب‌ها با پروژکتور به بیابان‌های منطقه رفته یقیناً گونه‌های زیادی از حیات وحش منطقه را خواهید دید؛ از خرگوش تا گربه شنی، روباه شنی، کاراکال و… که هر چه به سمت حیوانات شکارچی برویم دیدنش سخت و سخت‌تر می‌شود.
از جاذبه‌های گردشگری در روستای مصر می‌توان به تپههای شنی اطراف روستای مصر، روستای فرحزاد، نیزار و مسیر شتر سواری تا نیزار روستای مصر، روستای کویری عروسان، رمل‌های چال سیلکنان و روستای فرحزاد، منطقه تخت عروس، روستای بیاضه و قلعه اس، روستای گرمه، روستای ایراج و سرو هزار ساله آن اشاره کرد.
کویر خارتوران، مقصد مسافران زمستانی
کویر خارتوران واقع در استان سمنان هم دیگر کویر مورد علاقه گردشگران است. پارک ملی توران دومین منطقه بزرگ تحت حفاظت ایران است که به دلیل داشتن تنوع زیستی منحصر به فرد و همچنین روستاهای تاریخی همچون قلعه بالا از طرف یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست کره انتخاب شده است.
سفر به کویر خارتوران، گردش در روستای مطبق و زیبای قلعه بالا، آشنایی با جامعه محلی و آداب و رسوم منطقه، بازدید از سایت تکثیر یوزپلنگ و گورخر ایرانی، دیدن حیات وحش منطقه، استراحت در واحه زیبای ماجراد و در نهایت بازدید از سایت‌های فرهنگی بسطام از دیدنی‌های این سفر است.
این جلگه وسیع، علاوه بر تپههای شنی فراوان که می‌توانید کمی آن سوتر در حوالی روستای رضاآباد از آنها گذر کنید، دارای پوشش گیاهی متنوعی است مانند: کلاه میرحسن، افدرا، باتلاقی شور، اشنان، قره داغ، مارونگ، آسمانی گچ دوست، کما، هزار خار دشتی، عجوه، درمنه، گز آتشین، تنگرس، نجم طلایی، هزار خار پنبه‌ای، شنگ اسبی کپکی، علف مورچه، گز، تاغ، قیچ، زرد بید، آلاله آبزی و اسپند.
پارک ملی توران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در 140 کیلومتری جنوب شرقی شاهرود قرار گرفته که به نوعی جنوب مسیر تهران به مشهد هم می‌شود. دقیق‌تر آنکه، در شمال شرق دشت کویر، غرب منطقه حفاظت شده خارتوران و شرق طَرود، حدفاصل بیارجمند تا صدرآباد، مشخصا جایی است که ذخیره گاه زیست‌کره توران، در آن واقع شده است.
توران، ارتفاعات دور و نزدیک زیادی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، کوه ماجراد است. چشمه ای نیز هست که آبشخوری است برای حیواناتی که اهلی هستند و اهل توران. فقط اشاره به نام مهم‌ترین کوه‌ها و چشمه‌های پارک ملی، که آبشخور حیوانات اهلی توران هستند فهرست بلندی را می‌سازد. در کنار دشت‌های دق بیارجمند، دق دوشاخ، دق اسب‌اند‌از -به بعضی از دشت‌ها در این منطقه دق گفته می‌شود که عقبه تاریخی دارد- ، ارتفاعات مهم منطقه شامل کوه‌های ماجراد، سوخته کوه، پر و بال، شوراب الکم، تنگه تاریک، کوه غریبه است که از اینها مهم‌تر شترکوه در غرب با ارتفاع 2281 متر و کوه قلعه بالا در شمال غربی با ارتفاع 2265 متر و کوه پیغمبر با ارتفاع 2411 متر است. دقیق‌تر بگوییم توران، در احاطه این سه کوه اصلی قرار گرفته است. از چشمه‌های مهم این منطقه هم می‌توان به چشمه ماجراد، چشمه غریبه، سی تل، افغانی‌ها، لکم، تلخاب، کال مرا، پرو بال، پونیدر، هنی، نیستانه، بغلو، شاه چشمه، ملحه، بهاندر، چشمه شاه، چشمه پریه، ابوالیحیی و چشمه عزیز اشاره کرد.
شب‌نشینی دور آتشونی در مرنجاب
شب نشینی در کویر، آن هم در کنار شعله‌های آتش که اصطلاحاً به آن «آتشونی» می‌گویند، پیاده‌روی شبانه بر روی تپههای شن‌های روان، دیدن مناظری از پوشش گیاهی و جانوری و در یک کلام، «کویرنوردی»، لذتی دارد که انسان را هرگز رها نمی‌کند.
در میان کویرهای ایران، «کویر مرنجاب» یکی از دیدنی ترین مناطق کویری و در دسترس‌ترین کویر ایران است، جاذبه‌های افسونگر این کویر از قبیل جزیره سرگردان، چاه دستکن که آب شیرین و گوارایی دارد – که این خود از عجایب روزگار در کویر نمکزار است – و همچنین دریاچه نمک آران و کاروانسرای عباسی مرنجاب، همه و همه از شگفتی‌های این منطقه کویری است که باید رفت و دید.
بیشترین پوشش گیاهی کویر مرنجاب، شامل گیاهان شورپسند از جمله درخت‌های گز و تاغ و بوته‌های قیچ است. جانوران بسیاری هم در این حوزه زندگی می‌کنند. مثل گرگ، شغال، کفتار، گربه شنی، بزمجه، آفتاب پرست، انواع مارمولک، مار، عقرب، عقاب و تیهو و در سال‌های اخیر نیز یک جفت پلنگ در این منطقه دیده شده است.
کویر مرنجاب با زیبایی های دل انگیز کویری در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان قرار دارد که به دلیل سهولت دسترسی از تهران بیشتر برای پایتخت نشینان شناخته شده است. کویر مرنجاب در جوار کویر مرکزی، ریگ جن و دریاچه نمک و در مسیر جاده ابریشم قراردارد.
ضیافتی زیبا در کنار گاوخونی
کویر ورزنه (خارا) در دسترس‌ترین کویر شهر اصفهان است که قطب کویرگردی ایران محسوب می‌شود و در یک سفر یک روزه مى‌توان از این منطقه دیدار کرد.
می‌توانید از ورزنه، برج کبوترخانه، کارگاه سفره‌بافی، مسجد تاریخی جامع ورزنه، پل صفوی، چادرسفیدهای ورزنه، تپههای شن روان خارا، قلعه تاریخی قورتان، تالاب گاوخونی، آب بند شاخ کنار، بازدید از تنها گاو چاه ایران، خانه بوتیمار دیدن کنید.اگر تمایل به کویر نوردی داشته باشید، می‌توانید با کمک راهنما به کویر ورزنه رفته و از نقش سرانگشتان نگارگر طبیعت بر دل کویر لذت ببرید. توجه داشته باشید که تردد در برخی از این مسیرها به وسیله خودروهای دو دیفرانسیل قابل دسترسی هستند، اما در صورتی که به منطقه آشنایی ندارید، به طور حتم از راهنمایان محلی استفاده کنید.
با توجه به این که این کویر در حدود 100 کیلومترى شهر زیباى اصفهان واقع شده است با حضور در تورهاى دو یا سه روزه مى‌توانید از نقاط تاریخی متعددى در شرق اصفهان بازدید کنید که از جمله آنها می‌توان به منار تاریخى زیار متعلق به قرون اولیه اسلامی، مسجد دشتى، مسجد سلجوقى برسیان، کبوترخانه‌هاى زیباى رودشت، قلعه‌های تاریخى مانند قلعه هزار ساله قورتان و طبیعت بکر و زیباى ورزنه، نمکزار گاوخونى که داراى چند ضلعی‌های زیباى نمک است، تالاب بین‌المللی گاوخونى و مشاهده پرواز دسته جمعى پرندگان مهاجر و قلعه تاریخى خرگوشى در 30 کیلومترى تالاب گاوخونى دیدن کنید.
بهتر است کمی از شهر فاصله بگیریم و به شرق اصفهان و زاینده رود برویم؛ جایی که محدوده جغرافیایی ورزنه و باتلاق گاوخونی و کویر اطرافش است. این منطقه دو روستای جالب توجه دارد. یکی «قورتان» است؛ روستایی کوچک با ارگی بزرگ. در اینجا دومین قلعه خشتی جهان – پس از ارگ بم- قرار دارد که هنوز هم مسکونی است. از اصفهان که به سمت شرق می‌رویم، ابتدا به این روستا می‌رسیم و سپس از آنجا مسیر خود را به سوی «قِهی» ادامه می‌دهیم. از قورتان تا قِهی30 کیلومتر راه در پیش داریم. این روستا که پیشینه اش به قبل از اسلام می رسد، تا نیم قرن پیش، مرکز شترداری ایران بود.
زیر سایه ماسه؛ کویر لوت
دشت لوت پهنه‌ای وسیع بین استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان که یک دهم مساحت کشور را اشغال کرده است و با این گستردگی، بیست و پنجمین کویر بزرگ دنیا به حساب می‌آید. «کویر لوت» به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در سال 1395در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
با اینکه کلمه «لوت» در فرهنگ لغت، برهنه و فاقد هر چیز معنی شده، اما کسانی که پا به این بیابان گذاشته اند تائید می‌کنند که دشت لوت زیبایی‌ها و عجایب بسیاری برای دیدن دارد. دشت لوت یکی از جذاب‌ترین نقاط ایران برای گردشگران و جهانگردان است، چرا که مجموعه‌ای از عجایب ایران و جهان را در خود دارد؛ بلندترین تپههای ماسه‌ای دنیا که گاهی ارتفاع آنها به 480 متر می‌رسد، متعلق به این دشت است. شهر کلوت‌ها که سال‌ها پیش ژنرال سایکس انگلیسی آن را به قلعه‌ها و قصرهای جن و پریان تشبیه کرده بود، در بخش غربی همین پهنه قرار گرفته است. بزرگ ترین گلدان‌های بیابانی به نام «نبکا» در همین محدوده رصد شده‌اند، طبق تحقیقات سازمان فضانوردی آمریکا دشت لوت یکی از گرم‌ترین مناطق دنیا است و این درحالی است که یک رودخانه دایمی به نام رودخانه شور از دل این بیابان می‌گذرد.
اگر با این اوصاف هوس مسافرت به دشت لوت را کرده‌اید این را هم بدایند که سفر ماجراجویانه‌ای در پیش دارید. بهتر است با یکی از تورهای مسافرتی همراهی کنید و یا با کسی که سرد و گرم لوت را چشیده همسفر شوید. بیشترین و زیباترین جلوه‌های دشت لوت را در محدوده استان کرمان خواهید دید. مطمئن باشید یکی از عجایب این سفر ماجراجویانه، منطقه سرسبز «سیرچ» است ک درست در دیواره غربی دشت لوت قرار گرفته و ارتفاعاتی همیشه برفی دارد. در ادامه راهتان «شهداد» باستانی قرار دارد. گذشتن از شهداد و پیشروی در جاده شهداد – نهبندان شما را به شهر کلوت می‌رساند. ایستادن پای یکی از کلوت‌های مرتفع که اصل همدستی باد و باران هستند و دیدنشان با سری رو به بالا عادت اکثر کسانی است که به این منطقه پا گذاشته‌اند. در ادامه راه به «گندم بریان»می رسید، اینجا پایان راه هر موجود زنده‌ای است، در این حوالی حتی باکتری هم یافت نمی شود پس مراقب خودتان و همراهان‌تان باشید.
کویر لوت و کویر مرکزی را دو کویر اصلی ایران می‌نامند و گرچه کویر لوت مناطقی بکر تر و نماهایی شگفت‌انگیزتر دارد اما کویر مرکزی پهناورتر است و شامل کویرهایی متعدد با پوشش گیاهی متنوع می‌شود. ضمن آنکه تقریبا در میانه ایران قرار دارد و سفر به آنجا از نقاط مختلف کشور برای بیشتر ایرانیان راحت‌تر است.
یادتان باشد که و شتر در کویر نعمت بزرگی است. بنابراین می‌توانید از صنایع دستی ساخته شده از پشم شتر و برای گذران دوران زمستانی در شهرهای بزرگ استفاده کنید. گلیم و جاجیم و نوعی دستکش و شال و کلاه بافته شده از پشم شتر صنایع دستی مرسوم در مناطق کویری ایران است. ضمن آن که بیشتر غذاهای محلی با گوشت و شیر شتر و بز طبخ می‌شوند.
25 آذر 1403
در محدوده پناهگاه باغ‌وحش عباس‌آباد نایین اصفهان روستایی به نام چوپانان وجود دارد که به‌عنوان منظم‌ترین روستای خشتی دنیا معرفی شده است.
کویر ریگ جن یکی از اسرارآمیزترین مناطق ایران و جهان است. این کویر به دلیل شرایط خاص جغرافیایی، زمین‌شناسی، و نبود آب، یکی از سخت گذرترین نقاط ایران به شمار می‌رود و بسیاری این منطقه را با افسانه‌ها، حوادث غیرقابل توضیح و سکوت مرگبار آن می‌شناسند.
